انسان شناسي فطري و رفتار مالي

انسان شناسي فطري و رفتار مالي فطرت یکی از مهم‌ترین موهبت‌‌های الهی است که بشر را از غیر، جدا می‌کند. اگرچه نظریه فطرت؛ نظریه‌ای جوان و نوپا در اندیشه‌‌های اسلامی است، اما علمای صاحب‌نظر اسلامی از زوایای مختلفی بدان نگریسته‌اند و شقوقی را برای آن برشمرده‌اند. شهید مطهری  دو ساحت بینش‌ها و گرایشات را برای فطرت مطرح می‌کند. بینش‌ها به ادراکات عقلایی (‌ساحت عقلایی‌) و گرایشات به خواسته‌ها و احساسات (‌ساحت تمایلات‌) انسان مربوط می‌شود.

حضرت امام خمینی (ره)

در این میان حضرت امام خمینی (ره) تقسیم‌بندی دیگری را از فطرت ارائه کرده‌اند. ایشان دو نوع فطرت را برای انسان مطرح کرده‌اند: 1- فطرت مخموره و 2- فطرت محجوبه. ایشان فطرت را بیشتر در ساحت خواسته‌ها و گرایشات مطرح می‌کنند و در کتب اخلاقی و عرفانی خود از آن بهره‌‌مند شده‌اند.

از نظر ایشان؛ فطرت اصیل بشری فطرت مخموره است که این فطرت در پی حق است و ذات اقدس اله را، مبدأ و مقصد بشر ادراک می‌کند. جذبه ‌حق همواره این فطرت را به سمت خود می‌کشد. اما همین فطرت اصیل؛ به دلیل حجب ظلمانی دنیوی و نفسانی مکدر می‌شود و توان ادراک حقایق در ساحت گرایشات را از دست می‌دهد. در این حالت، فطرت مخموره انسان به فطرت محجوبه مبدل می‌شود.

نعمت‌‌های خدای

مال و نعمت‌‌های خدای متعال اگر به درستی شناخته نشود و جنبه ‌هدف پیدا کند، اثرات منفی زیادی در ساحت‌‌های فردی و اجتماعی به وجود می‌آورد و در نهایت عذاب الهی را باعث خواهد شد. چنانچه انسان فطرت اصیل خويش را حفظ کند و به نعمت‌‌های الهی از جمله مال و ثروت به دیده ‌ابزاری برای رشد و تعالی نگاه بکند و همواره حضرت حق تعالی را مبدأ و مقصد عالم بداند؛ ادراک دیگری به مال و ثروت‌‌ خواهد داشت و با رفتارهای صحیح ناشی از ادراک صحیح خود؛ برکات دنیوی و اخروی را برای خود و جامعه به ارمغان خواهد آورد.

فصل انسان شناسي فطري و رفتار مالي

در فصل اول به بررسی نظریه فطرت، ارتباط آن با ادراکات انسان، قلب، اعمال انسان و احکام اسلامی می‌پردازد. منظور از ادراکات در این کتاب، ادراکاتی است که در قلب انسان صورت می‌پذیرد و مبنای عمل و رفتار انسان است، لذا رفتارهای مالی انسان که موضوع این پژوهش است، را مبتنی بر ادراکات قلبی انسان (‌قلب مظروف فطرت‌) تحلیل و بررسی می‌کنیم. در فصل مزبور پس از بررسی نظریات فطرت در بیان علمای اسلامی، نظر حضرت امام خمینی (ره) به‌عنوان مبنایی برای تحلیل فصول آتي كتاب برمی‌گزیند و مبتنی بر دو فطرت مخموره و محجوبه به تحلیل ادراک و رفتار بشر در حوزه مالی می‌پردازد.

فصل دوم انسان شناسي فطري و رفتار مالي

در فصل دوم به بررسی نظریات دو پارادایم سوسیالیسم و لیبرالیسم درباره ‌خدا و انسان پرداخته می‌شود. همچنین به نظریات اخیر دانشمندان سرمایه‌داری پيرامون انسان و مالی رفتاری و اقتصاد رفتاری سخن می‌رود و با بهره‌گیری از مفاهیم فصل اول به تحلیل نظریات پرداخته می‌شود.

فصل سوم

در فصل سوم به بررسی آیات و روایات ادراکات محجوبه انسان از خداوند متعال، غایت‌مندی عالم و نعمت‌هایی که خدا به انسان عنایت داشته است، می‌پردازد. با بهره‌گیری از نظر مفسران قرآن به خصوص حضرت علامه طباطبایی (ع) پیامدهای ادراکات خطای انسان بیان می‌شود و در قسمت نهایی فصل سوم به تحلیل جامع رفتار انسان ـ خصوصاً رفتارهای مالی و اقتصادی وی ـ که بر اساس ادراکات فطرت محجوبه صورت گرفته است، پرداخته می‌شود. منظور از رفتار مالی، عملی هوشمندانه از انسان است که در زمینه‌‌های مالی انجام می‌شود و بار مالی دارد. این رفتارها می‌تواند در بازارهای مالی یا خارج از آن صورت پذیرد.

فصل چهارم

در فصل چهارم مشابه آنچه در فصل سوم صورت گرفته است به بیان ادراکات و رفتارهای مالی و اقتصادی انسان که مبتنی بر فطرت اصیل مخموره صورت گرفته است، پرداخته می‌شود. برای این منظور از آیات قرآن کریم و تفاسیر آن بهره‌مند می‌شویم و در پایان تحلیل جامعی نسبت بدان ارائه می‌شود. آیات این فصل در مورد انسان‌‌های وارسته‌ای است که در دسته مؤمنان، متقین یا ابرار (‌ائمه اطهار (ع)، انبیای عظام الهی و اولیای دین‌) قرار می‌گیرند که با رفتارهای خود به خیر دنیوی و اخروی، فردی و اجتماعی و برکات ارضی و سماوی نائل می‌شوند.

تشكر

در پایان بر خود لازم می‌دانم که از زحمات تمامی اساتید ارجمند، دوستان و كارمندان زحمتکش معاونت پژوهشی دانشگاه امام صادق (ع) که مرا در نگارش و انتشار این اثر یاری کرده‌اند؛ قدردانی نمایم. در این میان به خصوص از زحمات اساتید ارجمند جناب آقای حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر سید عباس موسویان، جناب آقای دکتر مصباح‌الهدی باقری کنی، جناب آقای دکتر مهدی سپهری و جناب آقاي دکتر محمدصادق نصرت‌پناه برای ارائه نظرات عالمانه و دلسوزانه برای بهتر شدن اثر حاضر؛ تشکر می‌کنم.

از جناب آقایان دکتر اسدالله گنجعلی معاون پژوهشی دانشکده معارف اسلامی و مدیریت، دکتر مهدی حمزه‌پور معاون سابق پژوهشی دانشکده معارف اسلامی و مدیریت، ‌دکتر محمد توحیدی، دکتر حسین حسن‌زاده سروستانی و دکتر محمدحسین قوام برای همراهی و همگامی در نگارش این کتاب، قدردانی می‌نمایم.

همچنین از زحمات استاد گرامی جناب آقای دکتر عادل پیغامی، معاونت سابق پژوهشی دانشگاه امام صادق (ع)، که در زمینه‌‌های علمی و انتشار این اثر، حامی و دلسوز بوده‌اند؛ تشکر و قدردانی می‌نمایم.

جنبه‌‌های مثبت و نوآوری‌‌های کتاب انسان شناسي فطري و رفتار مالي عنایت حضرت حق تعالی بوده است و آنچه از نقص و ایراد بدان وارد است به نویسنده مربوط است.